Zmiany w strukturze gospodarki polskiej
Napisany przez Adam Kałowski , Jacek Wysocki w dniu 25 czerwiec 2012 w Demografia przedsiębiorstw | 2 komentarzeZmiany strukturalne w gospodarce polskiej przebiegają znacznie szybciej, niż w dojrzałych gospodarkach krajów rozwiniętych, a zjawisko to jest praktycznie niepowtarzalne z uwagi na uwarunkowania przemian ekonomiczno-społecznych zachodzących w Polsce po 1989 roku. Stąd też badanie zmian strukturalnych jest dość skomplikowane i wymaga zastosowania odpowiednich metod. Potwierdza to pojawiająca się w literaturze dyskusja w zakresie wykorzystywanych narzędzi i samego sposobu badania tego zagadnienia. Zdaniem M. Klamut, strukturę gospodarczą należy wiązać z tzw. teorią zbiorów, co oznacza, iż analiza struktury gospodarczej polega na badaniu wzajemnych relacji ilościowych między elementami podrzędnymi a nadrzędnymi [Klamut, 1996, s. 9].
Zagadnienie zmian strukturalnych można również przedstawić w ujęciu procesowym, tzn. jako splot procesów społeczno-gospodarczych, wyzwalających gwałtowne lub powolne modyfikacje organizmu, jakim jest gospodarka narodowa danego kraju. Identyfikację zmian struktury gospodarczej należy przeprowadzać poprzez określenie jej związków z etapami rozwoju społeczno-gospodarczego. Przydatna okazuje się tu teoria wzrostu Rostowa, tłumacząca zmiany strukturalne w oparciu o zidentyfikowane fazy rozwoju społeczeństwa [Rostow, 1960, s. 9] (patrz tablica 1).
Tablica 1. Fazy etapy rozwoju społecznego i cechy charakterystyczne każdej z nich
Lp. | Fazy | Cechy | Kierunki zmian |
1. | Społeczeństwo preindustrialne | - dominacja rolnictwa – brak wykwalifikowanej siły roboczej – znikomy udział przemysłu |
rozwój przemysłu |
2. | Społeczeństwo industrialne | - ograniczenie roli rolnictwa – dynamiczny rozwój przemysłu – wzrost znaczenia wykwalifikowanych inżynierów i techników |
rozwój przemysłu |
3. | Społeczeństwo postindustrialne | - zminimalizowanie roli rolnictwa – zahamowanie dynamiki rozwoju przemysłu – rosnąca rola sektora usług, w tym usług z sektora hi-tech |
rozwój sektora usług |
4. | Społeczeństwo informacyjne | - gospodarka oparta na wiedzy – wysoki poziom siły roboczej -dominacja sektorów hi-tech i w przemyśle |
rozwój sektora usług nowoczesnych (hi-tech) |
Źródło: Opracowanie własne na podstawie literatury przedmiotu.
Klasyczne podejście do badania struktury gospodarki sprowadza się do określenia roli przemysłu w badanej gospodarce. Takie ujęcie zmian strukturalnych było już stosowane w XIX wieku, kiedy to rozwój gospodarczy był wynikiem rozwoju przemysłu. Wraz z rozwojem gospodarczym nastąpiła jednak zmiana typu systemu gospodarczego i zmiana podejścia do badania zmian strukturalnych w gospodarkach narodowych. W teorii ekonomii dokonano usystematyzowania zasad rozwoju gospodarczego w oparciu o identyfikację zmiany w trzech głównych sektorach gospodarki tzn.:
- w rolnictwie, leśnictwie i rybołówstwie – określanych jako sektor I,
- w przemyśle i budownictwie – określanych jako sektor II,
- w usługach – określanych jako sektor III.
Według przywołanej trójsektorowej teorii proces zmian w strukturze gospodarczej następował w wyniku wzrostu gospodarczego, który skłaniał do przesunięć czynników wytwórczych w ramach wspomnianych trzech sektorów. W rezultacie określono udziały poszczególnych sektorów w strukturze gospodarczej w zależności od osiągniętego poziomu rozwoju gospodarczego. Teoria trójsektorowa miała niezwykle dużą popularność na początku lat 80. i 90. ubiegłego stulecia, przez co odegrała istotną rolę w kształtowaniu kierunków transformacji polskiej gospodarki. Kolejne podejścia do analiz strukturalnych sprowadzały się do zwiększenia poziomu dezagregacji badań i przejścia na poziom bardziej szczegółowych danych.
Z czasem okazało się jednak, że nawet dezagregacja znajduje szerokie grono przeciwników i krytyków. Wielu ekonomistów uważa bowiem, iż koncepcja trzysektorowa, jak i jej rozwinięcia (cztery sektory), nie pasują do obecnie zachodzących zmian w strukturze gospodarczej, gdyż nie uwzględniają nowych form gospodarki, w tym gospodarki opartej na wiedzy [Klamut, 1996, s. 29]. Na dzień dzisiejszy konieczna staje się zatem modyfikacja tego podejścia w kierunku dezagregacji sektorów na większą ich liczbę, ale przy uwzględnieniu kwestii nowoczesności sektorów.
Należy zauważyć, że zmiany strukturalne są zjawiskiem, które trudno scharakteryzować poprzez rejestrację i pomiar jednego tylko wskaźnika, np. poziomu zatrudnienia, udziału w tworzeniu PKB czy wartości dodanej. Zjawisko to, z uwagi na swój niejednoznaczny charakter, zawsze powinno być analizowane w podejściu zdezagregowanej gospodarki i przy zastosowaniu szerokiego wachlarza wskaźników. Warto także pamiętać, iż jednym z głównych celów przeprowadzanych analiz w obszarze zmian strukturalnych jest próba stworzenia rankingu branż rozwojowych, które będą wpływały na wzrost gospodarczy gospodarki narodowej. Nie można o tym zapominać tym bardziej, że jest to pogląd funkcjonujący w literaturze przedmiotu, a budowane w oparciu o różnorodne kryteria rankingi branż dominujących w gospodarce na pewno będą stanowiły źródło wiedzy o obecnej i pożądanej strukturze danej gospodarki.
W praktyce, najczęściej stosowanym układem do badania zmian strukturalnych jest podział branżowy. W przypadku gospodarki polskiej możliwe jest wykorzystanie podczas takiego badania klasyfikacji PKD[1], w ramach której branże zasadniczo są uporządkowane w układzie pięciopoziomowym.
***
Ocena struktury oraz poziomu rozwoju danej gospodarki może być dokonywana przez pryzmat dziedzin działalności gospodarczej, które charakteryzują się najlepszymi wskaźnikami ekonomiczno-finansowymi. Przeprowadzenie wspomnianej oceny może jednak okazać się skomplikowane ze względu na brak optymalnego miernika, który zapewniłby precyzyjne wskazanie nie tylko branż najbardziej dochodowych, ale także tych, w które warto zainwestować i które decydują o rozwoju gospodarczym kraju. W tej sytuacji należy raczej skłaniać się do zastosowania większej liczby wskaźników niż poszukania jednego, na podstawie którego można wytypować branże charakteryzujące się najwyższą dynamiką rozwoju.
Próba zidentyfikowania zmian zachodzących w strukturze gospodarki polskiej oparła się o zbudowanie rankingów branż kształtujących jej rozwój w ostatnim dziesięcioleciu. Do ich stworzenia wykorzystano trzy wskaźniki ekonomiczno-finansowe: stopę zysku netto, przychody ogółem, nakłady inwestycyjne, które dostarczają też informacji o sytuacji w poszczególnych branżach gospodarki oraz umożliwiają wnioskowanie o perspektywach ich rozwoju. Przy budowie rankingów branżowych posłużono się danymi pochodzącymi z systemu PONT Info-Gospodarka[2], które umożliwiają dokonanie oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej w wybranych sektorach gospodarki narodowej (według PKD) w rozbiciu na sektory własności oraz ze względu na wielkość badanych podmiotów gospodarczych, mierzoną liczbą zatrudnionych.
Przykładem wskaźnika umożliwiającego stworzenie, zasadnego z ekonomicznego punktu widzenia, zestawienia najbardziej atrakcyjnych pod względem zyskowności branż gospodarki narodowej jest wskaźnik rentowności przychodów z działalności gospodarczej.
Wielkości stóp zysku netto uzyskanych przez poszczególne branże w 2009 roku, a wyliczone na podstawie informacji pozyskanych od reprezentujących je małych, średnich i dużych przedsiębiorstw, kształtowały się w przedziale od 0 do 32,83%. Dla porównania, w 1999 roku wielkości stopy zysku netto dla tych branż mieściły się w przedziale od 0 do 35,4%. Zestawienie najbardziej zyskownych branż w gospodarce polskiej w 1999 i 2009 roku prezentuje tablica 2.
Tablica 2. Branże o najwyższej stopie zysku netto w 1999 i 2009 roku.
Stopa zysku netto [w %] |
|||
Branże |
Rok 1999 |
Branże |
Rok 2009 |
51.66 Sprzedaż hurtowa maszyn i urządzeń rolniczych, łącznie ze sprzedażą ciągników |
35,14 |
66.11 Zarządzanie rynkami finansowymi |
32,83 |
26.65 Produkcja wyrobów azbestowo-cementowych, wiórowo-cementowych, podobnych |
19,76 |
03.1 Rybołówstwo |
31,37 |
01.13 Uprawa drzew i krzewów owocowych, roślin jagodowych i orzechów, uprawa roślin do produkcji napojów i przypraw |
18,29 |
69.1 Działalność prawnicza |
26,76 |
80.41 Działalność szkół nauki jazdy |
15,58 |
61.3 Działalność w zakresie telekomunikacji satelitarnej |
25,62 |
74.11 Działalność prawnicza |
14,36 |
35.22 Dystrybucja paliw gazowych w systemie sieciowym |
22,49 |
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z bazy PONT Info – Gospodarka
Na podstawie otrzymanych wyników widać, że do grupy najbardziej rentownych branż naszej gospodarki należały działalności związane z usługami, w tym przede wszystkim: zarządzanie rynkami finansowymi i działalność prawnicza. Działalność usługowa przeważała nad działalnością przemysłową, zaś wśród prezentowanych branż najlepsze dziedziny działalności usługowej, wymagające specjalistycznej wiedzy z zakresu prawa i finansów, uzyskały na koniec 2009 roku wartość ogółem stopy zysku netto powyżej 25%.
Wydaje się, że wysoka rentowność działalności usługowej stanowi podstawę pozytywnej oceny zmian systematycznie zachodzących w polskiej gospodarce od początku okresu transformacji. Oznacza ciągłe zwiększanie się roli usług, co wydaje się kierunkiem prawidłowym, chociaż z drugiej strony może ustawiać naszą gospodarkę w „drugiej lidze”, tzn. za gospodarkami opartymi na wiedzy.
Kolejnymi miernikami pozwalającymi na zbudowanie wstępnych rankingów najbardziej rozwojowych branż, ale pod kątem wyników osiąganych z tytułu realizowanej sprzedaży czy realizowanych inwestycji w ramach prowadzonej działalności gospodarczej, są: przychody ogółem i nakłady inwestycyjne ogółem wykazywane w sprawozdaniach finansowych przedsiębiorstw.
Tablica 3. Branże o najwyższych przychodach ogółem z działalności gospodarczej w 1999 i 2009 r.
Przychody ze sprzedaży w mln zł |
|||
Branże |
Rok 1999 |
Branże |
Rok 2009 |
51.7 Pozostała sprzedaż hurtowa |
102 379,80 |
46.7 Pozostała wyspecjalizowana sprzedaż hurtowa |
147 360,90 |
45.2 Wznoszenie budynków i budowli lub ich części; inżynieria lądowa i wodna |
55 810,14 |
46.9 Sprzedaż hurtowa niewyspecjalizowana |
134 053,81 |
40.1 Wytwarzanie i dystrybucja energii elektrycznej |
54 378,72 |
35.1 Wytwarzanie, przesyłanie, dystrybucja i handel energią elektryczną |
133 033,24 |
51.5 Sprzedaż hurtowa półproduktów i odpadów pochodzenia nierolniczego i złomu |
52 022,43 |
46.3 Sprzedaż hurtowa żywności, napojów i wyrobów tytoniowych |
99 363,49 |
45.21 Budownictwo ogólne i inżynieria lądowa |
42 679,26 |
47.1 Sprzedaż detaliczna prowadzona w niewyspecjalizowanych sklepach |
98 172,57 |
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z bazy PONT Info – Gospodarka
Tablica 4. Branże o najwyższych nakładach inwestycyjnych ogółem poniesionych w 1999 i 2009 r.
Nakłady inwestycyjne w mln zł |
|||
Branża |
Rok 1999 |
Branża |
Rok 2009 |
40.1 Wytwarzanie i dystrybucja energii elektrycznej |
5 333,75 |
35.1 Wytwarzanie, przesyłanie, dystrybucja i handel energią elektryczną |
7 587,37 |
65.2 Pośrednictwo finansowe pozostałe |
5 206,68 |
19.2 Wytwarzanie i przetwarzanie produktów rafinacji ropy naftowej |
5 980,49 |
65.21 Leasing finansowy |
4 511,74 |
47.1 Sprzedaż detaliczna prowadzona w niewyspecjalizowanych sklepach |
3 784,42 |
70.3 Obsługa nieruchomości na zlecenie |
4 032,75 |
77.1 Wynajem i dzierżawa pojazdów samochodowych, z wyłączeniem motocykli |
3 661,37 |
45.2 Wznoszenie budynków i budowli lub ich części; inżynieria lądowa i wodna |
3 909,06 |
37.0 Odprowadzanie i oczyszczanie ścieków |
3 611,15 |
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z bazy PONT Info – Gospodarka
W przypadku rankingów zaprezentowanych w tablicach 3 i 4 nasuwa się wniosek o wciąż mało innowacyjnej strukturze polskiej gospodarki. Zarówno według kryterium przychodów, jak i nakładów inwestycyjnych na czele rankingów znajdują się branże o charakterze pośrednictwa oraz sprzedaży hurtowej i detalicznej. Branże te jednak trudno uznać za innowacyjne, czy też za skuteczny punkt wyjścia do podwyższania poziomu umiędzynarodowienia naszej gospodarki. W przypadku rankingu branżowego opartego na kryterium wielkości przychodów ogółem w 2009 roku okazało się, że wśród najlepszych branż dominują branże o charakterze usługowym, zaś pozostałe zajmują się działalnością przemysłową, przy czym nie tworzą one produktów wymagających stosowania zaawansowanych technologii i wiedzy. Z kolei patrząc na przyszłość naszej gospodarki poprzez pryzmat rankingu branż ponoszących największe nakłady inwestycyjne, nie można pominąć znaczenia „skoku cywilizacyjnego”, który powinien stać się udziałem naszej gospodarki w celu zmniejszenia dystansu pomiędzy społeczeństwem postindustrialnym a społeczeństwem informacyjnym.
[1] Polska Klasyfikacja Działalności (PKD) została opracowana na podstawie statystycznej klasyfikacji działalności gospodarczej Unii Europejskiej – NACE. Stąd PKD zachowuje pełną spójność i porównywalność metodologiczną, pojęciową, zakresową i kodową z klasyfikacją NACE Rev.1.1.
[2] System PONT Info-Gospodarka zbudowany został w oparciu o pełne, oficjalne i wiarygodne zasoby informacyjne GUS (tzn. oficjalną sprawozdawczość finansową obowiązującą wszystkie firmy zatrudniające > 9 osób) i w zgodzie z wymogami o zachowaniu tajemnicy statystycznej.
Dzień dobry,
nie czytałam wprawdzie całego artykułu, ale wydaje mi się, że na wtępie powołuje się on błędnie na „M. Klamuta” (pozycja z roku 1996). Klamut jest zdecydowanie kobietą, a na imię ma Mirosława i jest profesorem w Katedrze Polityki Ekonomicznej i Europejskich Studiów Regionalnych UE we Wrocławiu. Ufam, że to tylko pomyłka redaktorska.
Pozdrawiam,
A.
Pani Anno,
zdecydowanie ma Pani rację, skorygujemy odmianę nazwiska Pani Profesor, aby nie było wątpliwości, że powołujemy się publikację Pani Profesor.
Dziękujemy za tę cenną uwagę i liczymy, że Pani Profesor z wyrozumiałością potraktuje działanie chochlika redaktorskiego
Zp
Adam Kałowski i Jacek Wysocki