Zmiany strukturalne w gospodarce polskiej przebiegają znacznie szybciej, niż w dojrzałych gospodarkach krajów rozwiniętych, a zjawisko to jest praktycznie niepowtarzalne z uwagi na uwarunkowania przemian ekonomiczno-społecznych zachodzących w Polsce po 1989 roku. Stąd też badanie zmian strukturalnych jest dość skomplikowane i wymaga zastosowania odpowiednich metod. Potwierdza to pojawiająca się w literaturze dyskusja w zakresie wykorzystywanych narzędzi i samego sposobu badania tego zagadnienia. Zdaniem M. Klamut, strukturę gospodarczą należy wiązać z tzw. teorią zbiorów, co oznacza, iż analiza struktury gospodarczej polega na badaniu wzajemnych relacji ilościowych między elementami podrzędnymi a nadrzędnymi [Klamut, 1996, s. 9].

Zagadnienie zmian strukturalnych można również przedstawić w ujęciu procesowym, tzn. jako splot procesów społeczno-gospodarczych, wyzwalających gwałtowne lub powolne modyfikacje organizmu, jakim jest gospodarka narodowa danego kraju. Identyfikację zmian struktury gospodarczej należy przeprowadzać poprzez określenie jej związków z etapami rozwoju społeczno-gospodarczego. Przydatna okazuje się tu teoria wzrostu Rostowa, tłumacząca zmiany strukturalne w oparciu o zidentyfikowane fazy rozwoju społeczeństwa [Rostow, 1960, s. 9] (patrz tablica 1).

Tablica 1. Fazy etapy rozwoju społecznego i cechy charakterystyczne każdej z nich

Źródło: Opracowanie własne na podstawie literatury przedmiotu.

Klasyczne podejście do badania struktury gospodarki sprowadza się do określenia roli przemysłu w badanej gospodarce. Takie ujęcie zmian strukturalnych było już stosowane w XIX wieku, kiedy to rozwój gospodarczy był wynikiem rozwoju przemysłu. Wraz z rozwojem gospodarczym nastąpiła jednak zmiana typu systemu gospodarczego i zmiana podejścia do badania zmian strukturalnych w gospodarkach narodowych. W teorii ekonomii dokonano usystematyzowania zasad rozwoju gospodarczego w oparciu o identyfikację zmiany w trzech głównych sektorach gospodarki tzn.:

• w rolnictwie, leśnictwie i rybołówstwie – określanych jako sektor I,
• w przemyśle i budownictwie – określanych jako sektor II,
• w usługach – określanych jako sektor III.

Według przywołanej trójsektorowej teorii proces zmian w strukturze gospodarczej następował w wyniku wzrostu gospodarczego, który skłaniał do przesunięć czynników wytwórczych w ramach wspomnianych trzech sektorów. W rezultacie określono udziały poszczególnych sektorów w strukturze gospodarczej w zależności od osiągniętego poziomu rozwoju gospodarczego. Teoria trójsektorowa miała niezwykle dużą popularność na początku lat 80. i 90. ubiegłego stulecia, przez co odegrała istotną rolę w kształtowaniu kierunków transformacji polskiej gospodarki. Kolejne podejścia do analiz strukturalnych sprowadzały się do zwiększenia poziomu dezagregacji badań i przejścia na poziom bardziej szczegółowych danych.

Z czasem okazało się jednak, że nawet dezagregacja znajduje szerokie grono przeciwników i krytyków. Wielu ekonomistów uważa bowiem, iż koncepcja trzysektorowa, jak i jej rozwinięcia (cztery sektory), nie pasują do obecnie zachodzących zmian w strukturze gospodarczej, gdyż nie uwzględniają nowych form gospodarki, w tym gospodarki opartej na wiedzy [Klamut, 1996, s. 29]. Na dzień dzisiejszy konieczna staje się zatem modyfikacja tego podejścia w kierunku dezagregacji sektorów na większą ich liczbę, ale przy uwzględnieniu kwestii nowoczesności sektorów.

Należy zauważyć, że zmiany strukturalne są zjawiskiem, które trudno scharakteryzować poprzez rejestrację i pomiar jednego tylko wskaźnika, np. poziomu zatrudnienia, udziału w tworzeniu PKB czy wartości dodanej. Zjawisko to, z uwagi na swój niejednoznaczny charakter, zawsze powinno być analizowane w podejściu zdezagregowanej gospodarki i przy zastosowaniu szerokiego wachlarza wskaźników. Warto także pamiętać, iż jednym z głównych celów przeprowadzanych analiz w obszarze zmian strukturalnych jest próba stworzenia rankingu branż rozwojowych, które będą wpływały na wzrost gospodarczy gospodarki narodowej. Nie można o tym zapominać tym bardziej, że jest to pogląd funkcjonujący w literaturze przedmiotu, a budowane w oparciu o różnorodne kryteria rankingi branż dominujących w gospodarce na pewno będą stanowiły źródło wiedzy o obecnej i pożądanej strukturze danej gospodarki.

W praktyce, najczęściej stosowanym układem do badania zmian strukturalnych jest podział branżowy. W przypadku gospodarki polskiej możliwe jest wykorzystanie podczas takiego badania klasyfikacji PKD[1], w ramach której branże zasadniczo są uporządkowane w układzie pięciopoziomowym.

***

Ocena struktury oraz poziomu rozwoju danej gospodarki może być dokonywana przez pryzmat dziedzin działalności gospodarczej, które charakteryzują się najlepszymi wskaźnikami ekonomiczno-finansowymi. Przeprowadzenie wspomnianej oceny może jednak okazać się skomplikowane ze względu na brak optymalnego miernika, który zapewniłby precyzyjne wskazanie nie tylko branż najbardziej dochodowych, ale także tych, w które warto zainwestować i które decydują o rozwoju gospodarczym kraju. W tej sytuacji należy raczej skłaniać się do zastosowania większej liczby wskaźników niż poszukania jednego, na podstawie którego można wytypować branże charakteryzujące się najwyższą dynamiką rozwoju.

Próba zidentyfikowania zmian zachodzących w strukturze gospodarki polskiej oparła się o zbudowanie rankingów branż kształtujących jej rozwój w ostatnim dziesięcioleciu. Do ich stworzenia wykorzystano trzy wskaźniki ekonomiczno-finansowe: stopę zysku netto, przychody ogółem, nakłady inwestycyjne, które dostarczają też informacji o sytuacji w poszczególnych branżach gospodarki oraz umożliwiają wnioskowanie o perspektywach ich rozwoju. Przy budowie rankingów branżowych posłużono się danymi pochodzącymi z systemu PONT Info-Gospodarka[2], które umożliwiają dokonanie oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej w wybranych sektorach gospodarki narodowej (według PKD) w rozbiciu na sektory własności oraz ze względu na wielkość badanych podmiotów gospodarczych, mierzoną liczbą zatrudnionych.

Przykładem wskaźnika umożliwiającego stworzenie, zasadnego z ekonomicznego punktu widzenia, zestawienia najbardziej atrakcyjnych pod względem zyskowności branż gospodarki narodowej jest wskaźnik rentowności przychodów z działalności gospodarczej.

Wielkości stóp zysku netto uzyskanych przez poszczególne branże w 2009 roku, a wyliczone na podstawie informacji pozyskanych od reprezentujących je małych, średnich i dużych przedsiębiorstw, kształtowały się w przedziale od 0 do 32,83%. Dla porównania, w 1999 roku wielkości stopy zysku netto dla tych branż mieściły się w przedziale od 0 do 35,4%. Zestawienie najbardziej zyskownych branż w gospodarce polskiej w 1999 i 2009 roku prezentuje tablica 2.

 Tablica 2. Branże o najwyższej stopie zysku netto w 1999 i 2009 roku.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z bazy PONT Info – Gospodarka

Na podstawie otrzymanych wyników widać, że do grupy najbardziej rentownych branż naszej gospodarki należały działalności związane z usługami, w tym przede wszystkim: zarządzanie rynkami finansowymi i działalność prawnicza. Działalność usługowa przeważała nad działalnością przemysłową, zaś wśród prezentowanych branż najlepsze dziedziny działalności usługowej, wymagające specjalistycznej wiedzy z zakresu prawa i finansów, uzyskały na koniec 2009 roku wartość ogółem stopy zysku netto powyżej 25%.

Wydaje się, że wysoka rentowność działalności usługowej stanowi podstawę pozytywnej oceny zmian systematycznie zachodzących w polskiej gospodarce od początku okresu transformacji. Oznacza ciągłe zwiększanie się roli usług, co wydaje się kierunkiem prawidłowym, chociaż z drugiej strony może ustawiać naszą gospodarkę w „drugiej lidze”, tzn. za gospodarkami opartymi na wiedzy.

Kolejnymi miernikami pozwalającymi na zbudowanie wstępnych rankingów najbardziej rozwojowych branż, ale pod kątem wyników osiąganych z tytułu realizowanej sprzedaży czy realizowanych inwestycji w ramach prowadzonej działalności gospodarczej, są: przychody ogółem i nakłady inwestycyjne ogółem wykazywane w sprawozdaniach finansowych przedsiębiorstw.

Tablica 3. Branże o najwyższych przychodach ogółem z działalności gospodarczej w 1999 i 2009 r.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z bazy PONT Info – Gospodarka

Tablica 4. Branże o najwyższych nakładach inwestycyjnych ogółem poniesionych w 1999 i 2009 r.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z bazy PONT Info – Gospodarka

W przypadku rankingów zaprezentowanych w tablicach 3 i 4 nasuwa się wniosek o wciąż mało innowacyjnej strukturze polskiej gospodarki. Zarówno według kryterium przychodów, jak i nakładów inwestycyjnych na czele rankingów znajdują się branże o charakterze pośrednictwa oraz sprzedaży hurtowej i detalicznej. Branże te jednak trudno uznać za innowacyjne, czy też za skuteczny punkt wyjścia do podwyższania poziomu umiędzynarodowienia naszej gospodarki. W przypadku rankingu branżowego opartego na kryterium wielkości przychodów ogółem w 2009 roku okazało się, że wśród najlepszych branż dominują branże o charakterze usługowym, zaś pozostałe zajmują się działalnością przemysłową, przy czym nie tworzą one produktów wymagających stosowania zaawansowanych technologii i wiedzy. Z kolei patrząc na przyszłość naszej gospodarki poprzez pryzmat rankingu branż ponoszących największe nakłady inwestycyjne, nie można pominąć znaczenia „skoku cywilizacyjnego”, który powinien stać się udziałem naszej gospodarki w celu zmniejszenia dystansu pomiędzy społeczeństwem postindustrialnym a społeczeństwem informacyjnym.